Osteoporoza staje się coraz większym problemem zdrowotnym i ekonomicznym, a w najbliższych latach – ze względu na prognozy demograficzne, można spodziewać się jeszcze większego nasilenia tego problemu. Wystąpienie osteoporozy nie tylko jest związane z obniżeniem jakości życia chorych, ale łączy się także ze znacznym wzrostem kosztów leczenia i opieki nad pacjentem. Dla prawidłowego zapobiegania i leczenia osteoporozy niezbędne jest zrozumienie budowy, fizjologii i zaburzeń tkanki kostnej, jak również podstaw metabolizmu wapnia i fosforu w organizmie człowieka.
Osteoporoza jest uogólnioną chorobą układu szkieletowego, która charakteryzuje się niską masą kostną oraz zaburzeniami mikroarchitektury tkanki kostnej, co w konsekwencji zwiększa ryzyko powstania złamań. Układ szkieletowy należy z kolei do najważniejszych układów współtworzących ciało człowieka. Składa się na niego ok. 206 kości, o różnym kształcie, budowie i funkcji. Cechą wspólna wszystkich kości jest to, że ich zewnętrzną część buduje istota zbita, która ponadto buduje kości długie w obrębie ich trzonów. Natomiast końce kości długich oraz wszystkie inne kości są od wewnątrz zbudowane z istoty gąbczastej (rys. 1). Upraszczając, można modelowo określić, że budowa kości opiera się na sztywnym płaszczu zewnętrznym oraz trójwymiarowym rusztowaniu wewnętrznym. Taki układ warunkuje optymalne właściwości mechaniczne kości, przy jednoczesnym zachowaniu jej możliwie niskiej masy.
Istota zbita, która stanowi blisko 70% masy całego szkieletu, zbudowana jest z ciasno ułożonych beleczek kostnych i zawiera dużo fosforanu wapnia, dzięki czemu kość jest sztywna oraz odporna na złamania i urazy. Istota gąbczasta to z kolei rodzaj tkanki kostnej drobnowłóknistej, która pomimo tego, że stanowi jedynie 20% całkowitej masy kostnej, posiada powierzchnię sięgającą 10 m2, 3-krotnie większą od kości zbitej. Budujące ją blaszki kostne w tym przypadku tworzą luźno ułożone beleczki kostne, tworzące strukturę podobną do gąbki. Istota zbita charakteryzuje się około trzy razy wyższym zmineralizowaniem niż istota gąbczasta, stąd też złamaniom ulegają głównie części kości zbudowane z tkanki kostnej gąbczastej – nasady kości długich oraz kręgi (rys. 2).
Najczęściej występującym typem osteoporozy jest postać uogólniona – dotycząca całego organizmu. Utrata gęstości mineralnej związana jest ze zmianami inwolucyjnymi – głównie starzeniem się układu szkieletowego. Charakterystyczna jest dla kobiet po menopauzie oraz dla mężczyzn w podeszłym wieku. Istnieje jednak wiele czynników, które mogą przyspieszyć jej przebieg. Do podstawowych należy nieprawidłowa dieta (ubogobiałkowa i ubogowapniowa), w tym nie spożywanie mleka, palenie papierosów czy nadużywanie alkoholu.
Rzadziej występuje osteoporoza wtórna, będąca wynikiem innych chorób, urazów, stanów zapalnych lub stosowania niektórych leków. Ta postać osteoporozy, zazwyczaj w przeciwieństwie do osteoporozy pierwotnej, może dotyczyć osób w dowolnym wieku. Do przyczyn osteoporozy wtórnej należą m.in. zaburzenia hormonalne (np. nadczynność tarczycy) nieuregulowana cukrzyca, choroby układu pokarmowego przebiegające z zaburzeniami wchłaniania, urazy, złamania, długotrwałe unieruchomienia oraz przewlekłe zapalne choroby reumatyczne.
We wczesnych fazach rozwoju choroby osteoporoza przebiega bezobjawowo – jest to schorzenie przewlekłe, rozwijające się powoli w ciągu wielu lat. Często pierwszym, widocznym objawem osteoporozy są złamania, co jednak świadczy, że choroba jest już w zaawansowanym stadium.
Do innych objawów można zaliczyć bóle kręgosłupa oraz kości długich kończyny dolnej, które niestety rzadko są uznawane za objaw samej osteoporozy, częściej zaś za zmiany zwyrodnieniowe.
Do najczęściej występujących złamań zaliczyć można: złamania kompresyjne kręgów, złamania szyjki kości udowej i ramiennej oraz żeber. Należy zuważyć, że do złamań w przebiegu osteoporozy może dochodzić bez wyraźnych, istotnych przyczyn, wystarczy niewielki upadek, czy bardziej gwałtowne siadania na krzesło.
Działania profilaktyczne są o wiele bardziej skuteczne niż leczenie, stąd też należy je rozważyć szczególnie u osób, które przekroczyły 50 rok życia lub też mają jeden lub więcej z wymienionych czynników ryzyka. Do podstawowych elementów profilaktyki należy wyeliminowanie nieprawidłowych nawyków (nikotynizm, spożywanie nadmiernej ilości alkoholu) ale również zapewnienie odpowiedniej ilości aktywności fizycznej oraz dostarczenie należytej ilości wapnia. Dzienne zapotrzebowanie na wapń w okresie menopauzy i u osób starszych wynosi ok. 1500mg. Jeśli codzienna dieta nie dostarcza odpowiedniej ilości tego składnika, należy posiłkować się dodatkowo odpowiednimi suplementami. Także odpowiednia podaż witaminy D lub jej aktywnych metabolitów jest ważna dla osiągnięcia prawidłowego wchłaniania wapnia w jelicie.
W przypadku zaistnienia konieczności leczenia, należy zwrócić uwagę, że im wcześniej będzie podjęte, tym lepsze będą efekty. Co prawda na leczenie nigdy nie jest zbyt późno, ale w przypadku zaawansowanego etapu choroby, pewne zmiany kostne mogą być już nieodwracalne. W leczeniu osteoporozy stosuje się kombinację dwóch rodzajów leków, które dzięki swojemu odmiennemu działaniu doskonale się uzupełniają. Pierwszy z nich ma za zadanie hamowanie komórek odpowiedzialnych za niszczenie kości i w tej grupie środków wyróżnia się: bisfosfoniany, estrogeny, kalcytoninę, oraz selektywne modulatory receptorów estrogenowych (SERM). Drugi grupa ma na celu pobudzanie odbudowy kości i zalicza się do nich preparaty wapnia i witaminy D, parahormon (PTH) oraz coraz rzadziej fluorki sodu.
Elementem leczenia osteoporozy jest także zaopatrzenie ortopedyczne oraz profilaktyka upadków, które ze względu na konsekwencje są największym zagrożeniem dla zdrowia i życia pacjenta.
dr Dawid Bączkowicz – fizjoterapeuta, terapeuta manualny